Alfabet Krakowiaka

Akompaniament – to partia instrumentalna, która stanowi tło dla wątku muzycznego; a. możemy także nazywać rodzaj gry na instrumencie. Polega on na tworzeniu tła dla konkretnego instrumentu solowego bądź dla głosu. Zabieg ten oparty jest wówczas na schemacie (np. wybijanie rytmu, dodawanie akordów)
Instrumenty, które najczęściej wykorzystywane są do akompaniamentu to: lutnia, fortepian, organy, harfa, klawesyn.
A capella – to wokalny utwór wykonywany bez udziału instrumentów (bez akompaniamentu). Początki tego stylu sięgają XVI wieku i związane są z muzyką kościelną. Współcześnie termin ten odnosi się do wszystkich rodzajów utworów, które wykonywane są bez użycia instrumentów.
Balet – 1. rodzaj widowiska teatralnego, w którym taniec jest  głównym środkiem wyrazu. Narodził się on się w połowie XVI wieku na kontynencie europejskim. Tancerze w przedstawieniu tym tańczą do określonego układu choreograficznego i  specjalnie przygotowanej muzyki. Ważnym elementem jest również dekoracja;
2.  zespół artystyczny  specjalizujący się w sztuce baletowej;
3. utwór muzyczny skomponowany specjalnie na potrzeby danego widowiska baletowego;
4. sztuka baletowa danej epoki lub kraju.
Buty – na przestrzeni lat krakowskie buty ulegały różnym zmianom i podlegały ówczesnym trendom  modowym. Noszono więc buty sięgające kolan, szyte z wołowej skóry, z miękką i prostą cholewą lub sztywną, ale karbowaną przy kostce i ułożoną w harmonijkę. Chodzono również w butach krótszych, z wyłożonym na wierzch podszyciem górnej części cholewy. Niezmienny elementem były zaś zawsze stalowe podkówki.
Choreograf –  to osoba zajmująca się tworzeniem układów tanecznych do poszczególnych przedstawień,  widowisk i innych form artystycznego wyrazu, w których ruch ma szczególne znaczenie (od baletu, poprzez taniec ludowy, pokazy tańca  klasycznego czy  rozrywkowego, po gimnastykę artystyczną i in.).
Układy choreograficzne zapisywane są za pomocą specjalnych znaków wynalezionych przez Raoul-Auger Feuilleta.
Choreografia – to dziedzina zajmująca się tworzeniem układów i ruchów tanecznych do widowisk scenicznych, w których ruch stanowi główny wyraz artystyczny.
Chusta czepcowa – dziś stanowi element kobiecego krakowskiego stroju ludowego. Niegdyś pełniła funkcję nakrycia głowy mężatki. Po raz pierwszy zakładana była w czasie weselnych oczepin. Sposoby wiązania były tak różne, że rozpoznawano po nich, z jakiej wsi pochodzi ubrana w chustę kobieta.
Dudy – instrument ludowy należący do  aerofonów stroikowych.
Dożynki – uroczystość z okazji zakończenia żniw. Jest to święto o charakterze ludowym obchodzone  w podziękowaniu za otrzymane plony. Odbywa się  ono zazwyczaj  w pierwszych tygodniach września, kiedy już zostały zakończone żniwa i większość prac polowych. Tym uroczystościom towarzyszą często konkursy, wystawy i pokazy, np. wieńców plecionych z ziół i innych darów natury. Często organizowane są również  gry i  zabawy o charakterze ludycznym a także wiele innych atrakcji
Etnografia – nauka, która bada to jak powstawały, rozwijały się i różnicowały kultury różnych społeczności i grup etnicznych. Zamiennie używa się nazw tj. ludoznawstwo, kulturoznawstwo, kulturologia. Osobę, która zajmuje się etnografią nazywamy etnografem.

Etniczny – 1. związany z przynależnością do danego narodu.;
2. charakterystyczny dla danej grupy społecznej, związany z odrębnością jej kultury, języka, tradycji itd.
Folklor – 1. to twórczość ludowa obejmująca podania, legendy, pieśni, zwyczaje i obrzędy, język i gwarę, sztuki plastyczne: rzeźbę, malarstwo, grafikę i rzemiosło artystyczne. 2. element kultury właściwy mniejszym lub większym zbiorowościom społecznym, w których członkowie są związani (świadomym lub nieświadomym) poczuciem wspólnoty, tradycji, tożsamości (np. grupowej: f. szlachecki, f. ludowy, f. miejski, f. marynarski, f. dziecięcy itp.). 3. twórczość oparta na motywach ludowych (folkloryzm). Stylizowane w treści lub w formie aranżacje oparte na wyrwanych z kontekstu kulturowego elementach f. przeniesionych, modyfikowanych, przetwarzanych do innych współczesnych sytuacji (np. środków masowego przekazu).
Gorset – część ubioru damskiego. W przypadku strojów krakowskich początkowo były szyte z ciemnego sukna, z haftem o motywach kwiatowych, zakończone kaletkami. Potem zastąpiono je aksamitnymi i kolorowymi gorsetami, zdobionymi paciorkami i cekinami. Gorsety te były zdobione  haftem z naszyciem kolorowych koralików i sztucznych kamieni. Bogato zdobione haftem były także plecy, na piersiach haft był wzbogacony kwastami jedwabnymi lub metalowymi.
Igry – dawne określenie zabaw, gier, igraszek.
Kaftan – ta nazwa odnosi się do dwóch typów okryć wierzchnich. Tak nazywano długą, pozbawioną rękawów kamizelę, ale także kaftan  z rękawami.
Szyto je z granatowego sukna (sporadycznie czarnego), podszywano zaś czerwonym. Ich długość sięgała za kolana. Były dopasowane w talii, pod szyją wykończone gładko lub ze stojącym kołnierzem. Po bokach miały przykryte klapką kieszenie, a z tyłu, od poziomu pasa, zwisające luźno poły tzw. skrzela. Zapinane były na haftki przyszyte w talii. Ich zdobienie było bardzo różnorodne. Były to najróżniejsze guziki, a także jedwabne lub bawełniane pompony (tzw. chwosty) w kolorze czerwonym, amarantowym oraz zielonym.
Szczególnie bogato zdobione  kaftany  noszono w Bronowicach i we wsiach położonych na północny-zachód od nich. Na ich przody przyszywano po kilka rzędów perłowych lub mosiężnych guziczków, a także amarantowe lub czerwone chwosty. Te same ozdoby przystrajały także klapki kieszeni,  kołnierzyk oraz miejsca łączące skrzela z resztą kaftana. Natomiast na kaftanach przywdziewanych na wschód od Krakowa przystrój stanowiły duże płaskie guziki (mosiężne lub z masy plastycznej) i zielone chwosty.
Kaletki – krótkie patki zachodzące za siebie w dolnym zakończeniu gorsetu.
Katana – terminem tym określa się gorset z doszytymi rękawami. Szyto ją z aksamitu, rzadziej z sukna. Zdobiono równie bogato, jak gorset. Noszono ją w komplecie z gorsetem o podobnym kolorze i ozdobach. Innymi rodzajami kaftanów były żupanki, sukienki, białe kożuchy. Używano także rozmaitych chust, które zarzucano na ramiona, (najczęściej noszono wełniane chusty w dużą kratę).
Kierezja – była to brązowa lub granatowa sukmana z dużym kołnierzem opadającym na plecy, zwanym suką. Kołnierz, rękawy a czasem dół sukmany były bogato zdobione.
Krakowiacy Wschodni –  zasiedlali tereny rolnicze znajdujące się na północny wschód od Krakowa, głównie na lewym brzegu Wisły, a największymi ośrodkami tego regionu są Dąbrowa Tarnowska, Pińczów, Proszowice i Brzesko. Charakter pracy, ukształtowanie terenu oraz poziom życia ukształtował strój nieco odmiennie niż w innych częściach krakowskiego.
Zobacz: Strój Krakowiaków Wschodnich.
Krakowiacy Zachodni – tym terminem określa się ludzi zamieszkujących tereny sięgające na zachodzie po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschodzie po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Brzesko, na południu po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice. Główne miastem tego obszaru stanowi Kraków. Strój ludowy Krakowiaków.
Zobacz: Strój Krakowiaków Zachodnich.

Koszula – wykonana była z białego delikatnego płótna. Posiadały szerokie rękawy i gustowne zdobienia w postaci haftu atłaskowego na dekolcie, karczku i mankietach. Na tle bieli doskonale prezentowały się czerwone korale.
Korale – rodzaj naszyjnika składający się z wielu sznurów. Największe paciorki, umieszczone pośrodku, zdobiły dodatkowo srebrne okucia i krzyże. Prawdziwe korale były bardzo kosztowne, uboższe panie nosiły więc tzw. naszyjniki chlebowe, czyli imitacje wykonane z gniecionego chleba.
Ludowy –  1. dotyczący wsi i jej mieszkańców, wywodzący się ze wsi, np. pieśń ludowa; wiejski, chłopski, wieśniaczy, rustykalny;
2. przeznaczony dla ogółu ludności, np. zabawa ludowa; powszechny, ogólny, masowy;
3. związany z ludem, pracującą grupą społeczną, zwłaszcza z robotnikami i chłopami, np. ruch ludowy; chłopski, robotniczy.
Lajkonik – główny bohater zabawy ludowej, która odbywa się w Krakowie co roku w pierwszy czwartek po święcie Bożego Ciała. Jest to brodaty jeździec w pseudoorientalnym stroju poruszający się na sztucznym koniku, przemierza tradycyjny szlak ze Zwierzyńca na Rynek Główny w Krakowie w towarzystwie kapeli Mlaskotów oraz orszaku włóczków odzianych w stroje krakowskie i tatarskie.
Terminem tym określa się również ww. zabawę.
Sama postać lajkonika pojawia się często w suitach tańców krakowskich.
Magierka – czapka męska,  będąca elementem stroju ludowego nie tylko w krakowskim. Spotkać ją można było również na Kielecczyźnie, w Radomskim, Opoczyńskim i na Lubelszczyźnie. Zwana też była żarnami, batorówką, madziarką.
Krakowska magierka ma bardzo starą tradycję. To właśnie ona została wyhaftowana na sztandarze Regimentu Grenadierów Krakowskich (kosynierów) z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 roku.  Robiono ją na drutach używając grubej, białej wełny. Przybierała ona formę długiego na około 70 cm, zwężającego się i zamkniętego na końcach worka. Następnie folowano piorąc mydłem w cebrzyku z gorącą wodą. Jeden koniec takiego worka wkładano w drugi, wywijając otok i formując na drewnianej formie okrągłą, płaską główkę. Folowanie sprawiało, że czapka była zbita, gruba i ciepła. Noszono ją zazwyczaj w chłodniejsze dni, ale starsi mężczyźni chodzili w magierkach niemal przez cały rok. W czasie zimna naciągano ją na uszy i szyję.
W krakowskim z wyrobu magierek słynął Tyniec pod Krakowem.
W Polsce czapka ta upowszechniła się w XVI i XVII wieku za czasów panowania Stefana Batorego stając się tradycyjnym ogólnopolskim nakryciem głowy na zimę noszonym do stroju ludowego.
Muzyka ludowa – jeden z najstarszych przejawów kultury duchowej każdej grupy etnicznej. Miała ona związek z codziennym i religijnym życiem ludzi. Do dzisiaj przetrwała na wsi, choć nie w takiej okazałości, jak to miało miejsce w minionych stuleciach. Współcześnie w miastach funkcjonują profesjonalne zespoły specjalizujące się w uprawianiu muzyki ludowej (śpiew, akompaniament instrumentów ludowych, taniec).
Ten rodzaj muzyki charakteryzuje się wielością wersji i naturalną skłonnością do tworzenia wariantów. Jest to wynikiem tego, iż przekazywana ona była drogą zapamiętywania, a nie zapisu nutowego.
Pas – wykonany był ze skóry, gęsto nabijany ćwiekami i zapinany na mosiężną sprzączkę. Z boku zwisały, nawleczone na rzemyki, metalowe blaszki (tzw. brzękadełka), które dźwięczały przy każdym kroku (zwłaszcza w tańcu). Przy pasie mocowano nożyk oraz torebkę na krzesiwo i hubkę. Pas z brzękadełkami zakładano na kaftan, rzadziej na sukmanę.
Rogatywka – (inna nazwa krakuska) męska czapka bez daszka wykonana z sukna, w kolorze czerwonym. Szyta była z czterech klinów sukna, obszyta barankiem, ozdobiona pękiem pawich piór i kolorowymi wstążkami, jest dziś utożsamiana z regionem krakowskim.
Strój Krakowiaków Wschodnich –  od stroju Krakowiaków Zachodnich różni się tylko ozdobami i na tym terenie przybierał różnorakie formy. Posiadał jednak również kilka elementów wspólnych, które pojawiały się niemal w każdym stroju.
Strój kobiecy składał się z gorsetu, najczęściej aksamitnego, ozdobionego cekinami, kolorowymi koralikami, perłowymi guziczkami i lamówką sukienną w kolorze czerwonym.
Kwiecistą spódnicę, przykrywał biały fartuch. Mężatki na głowie nosiły białe, haftowane chustki upięte na czubku głowy, tzw. kokoszki. Biała bluzka, o kroju przyramkowym, miała bogato zdobione ażurowym haftem, przód, rękawy i kołnierzyk. W okolicach Pińczowa noszono szafirowe sukmany, zdobione na całej powierzchni.
Najbardziej reprezentacyjnym elementem stroju męskiego jest kierezja. Pod nią noszono białą koszulę, której kołnierzyk i przód pokrywał biały haft. Spodnie były z granatowego lub białego drelichu w paski czerwone bądź niebieskie. Noszono również (szczególnie kawalerowie) „kaftany”, czyli długie kamizelki wcięte w pasie, zapinane na haftki i bogato zdobione rzędami guzików oraz frędzlami z czerwonej wełny. Kaftan był przepasany szerokim pasem z „brzękadełkami”, czyli krążkami mosiężnymi umocowanymi na czerwonym rzemyku. Na głowie do w stroju paradnego noszono „rogatywkę” ozdobioną pękiem pawich piór.
Strój Krakowiaków Zachodnich –  Strój ludowy Krakowiaków Zachodnich jest synonimem stroju krakowskiego w ogóle.
Typowy strój krakowiaka składał się z czerwonej rogatywki z pawimi piórami bądź wełnianej magierki, biało haftowanej koszuli, czarnego bądź granatowego kaftana z bordowymi chwostami i podwójnym szeregiem metalowych guzików, pasa z brzękadłami oraz długiej, białej małopolskiej sukmany z czerwonymi wypustkami. Kobiety zaś ubierały się w koszule haftowane na kołnierzyku i mankiecie, w spódnicę wykonaną w wzorzystych perkali i Tybetów, tiulowe bądź płócienne zapaski. Na koszule wkładały gorset z czarnego aksamitu, z półkolistymi kaletkami, zdobny w motywy kwiatowe z paciorków i cekinów. Głowę krakowskiej panny zdobił wianek z ruty i sztucznych kwiatów.
Męski strój krakowski urósł do roli polskiego symbolu narodowego, w białej sukmanie składał przysięgę na wierność narodowi w 1794 na Rynku w Krakowie Tadeusz Kościuszko.
Sukmana – to element stroju męskiego, świadczący o zamożności danej osoby.
Nazwa nawiązuje do materiału, z którego była szyta, czyli do sukna. Materiałem tym było białe, cienkie sukno. Spód zaś podszywano suknem czerwonym. Do linii pasa opinała ciało, niżej rozszerzała się ku dołowi. Zawsze sięgała poniżej kolan, zakrywając część butów z cholewami. Miała stojący kołnierz i długie, zwężające się przy dłoniach rękawy wykończone trapezowatym mankietem – klapką, która nie okalała całego obwodu rękawa.
Oberek – (inna nazwa obertas)jest to jeden z polskich tańców ludowych a także pieśń taneczna utrzymana w żywym tempie, o trójdzielnym metrum (3/4), zbliżony w rytmie do mazurka. Nazwa wywodzi się z ruchu obrotowego w tańcu (w południowej Polsce używa się jej na oznaczenie tańca w rytmie dwumiarowym 2/4).
Portki – w wielu polskich gwarach regionalnych jest to określenie stosowane na spodnie, element stroju regionalnego.
Tradycyjne spodnie będące elementem stroju krakowskiego były to spodnie białe płócienne samodziałowe lub z kupionego płócienka w cienkie, czerwone lub różowe paski.
Spódnica – spódnice krakowskie początkowo były jednobarwne. Potem zaczęto używać kwiecistych kretonów (rodzaj materiału) na tzw. spódnice tybetki. Tylko w jednej okolicy
krakowskiego spotkać można było spódnice przepasane białym, tiulowym fartuszkiem zwanym zapaską. 
Krakowianki nosiły jednocześnie dwie spódnice. Wierzchnia była długa i szeroka, wzorzysta, uszyta z tybetu, płótna, jedwabiu lub batystu, najczęściej w kolorze czerwonym, zielonym, niebieskim lub białym. Od wewnątrz dół podszyty był płatem innej tkaniny, co usztywniało spódnicę i chroniło przed rozdarciem. Spódnica spodnia, uszyta z białego płótna, bogato zdobiona haftem atłaskowym, pełniła rolę halki. 
Sukmana (kapota, siermięga)  – termin ten odnosi się do dawnego  męskiego okrycia wierzchniego z prostej tkaniny z krosna ręcznego (tzw. sukna samodziałowego),. Sięgało ono do kostek lub kolan, rozszerzane poniżej pasa, z długimi do nadgarstków rękawami, dopasowane na piersiach. Zwykle w kolorze naturalnej jasnej wełny, szarawa, bura lub brązowa.
Źródłosłów tego słowa sięga do języka tureckiego czekman, a trafiło do nas za pośrednictwem języka węgierskiego szokmàny.
W Polsce strój ten noszony był przede wszystkim przez chłopów. Sukmany były zarówno strojem użytku codziennego jak i reprezentacyjnym (zdobione haftami, guzikami, kołnierzem). Nieco bogatsi chłopi próbowali naśladować szlachtę i posiadali proste żupany. W Polsce sukmana noszona była do lat 30. XX wieku, zaczęto ją nosić za czasów III rozbioru Polski.
Wenta – jest to określenie staropolskie, które można przyrównać ze współczesną filantropią. Terminem tym określano kiermasz, z którego dochody były przeznaczane na cel dobroczynny.
Wianek –  rodzaj nakrycia głowy, b idący swego rodzaju ozdobą zależny od stanu cywilnego. Dziewczyny nosiły wianki ze sztucznych kwiatów. Zdobiły je spadające na plecy barwne wstążki.
Zapaska – zapaski z obszaru krakowskiego były nieco krótsze od spódnicy, zakrywały jej przód i boki. Szyte były z rozmaitych materiałów, najczęściej jednak z tego samego, co spódnica. Noszono także fartuszki białe, tiulowe, ozdabiane misternym haftem atłaskowym. Zdarzało się, że haft pokrywał całą powierzchnię zapaski. Do zdobienia brzegów używano również koronek.
Zapusty – to okres trwający od Nowego Roku i Trzech Króli do Wielkiego Postu. Jest to staropolskie określenie, którego współczesnym odpowiednikiem jest karnawał. W tym czasie grupa przebierańców zwanych kolędnikami  miała w zwyczaju kolędować, czyli  chodzić od domu do domu i śpiewać kolędy, bądź przedstawiać krótkie sceny rodzajowe. W zamian otrzymywała słodkości lub drobne datki. Co zamożniejsi (szlachta) w tym czasie organizowała zabawy, bale, kuligi itp., które kończyły się zawsze o północy we wtorek poprzedzający Środę Popielcową.
Zwyczaj kolędowania zachował się jeszcze w niektórych wsiach polskich po dzień dzisiejszy.
Żupan – szlachecki odpowiedni ludowej sukmany. Żupan w Polsce noszony był przez stan szlachecki  od XVI bądź XVII wieku do połowy wieku XIX. Zakładano go pod kontusz i wraz z nim stanowił ubiór narodowy.
Źródło:
http://definicja.net
http://pl.wikipedia.org
http://sjp.pwn.pl
http://edu.gazeta.pl
http://www.slownik-online.pl
http://strojeludowe.net
http://etnomuzeum.eu/
http://www.folklor.pl
http://www.polalech.pl/
http://www.polskatradycja.pl
http://pik.kielce.pl
http://portalwiedzy.onet.pl